Οι κοινωνίες δεν δολοφονούνται, αυτοκτονούν

 Ηφράση του Άγγλου ιστορικού Arnold J. Toynbee (1889-1975) «οι κοινωνίες δεν δολοφονούνται, αυτοκτονούν!» Αν και μού είναι από παλιά γνωστή, μού επανήλθε στη σκέψη τα τελευταία χρόνια της ελληνικής κρίσης και με στοιχειώνει αυτούς τους τελευταίους μήνες. Ίσως γιατί βλέπω την ελληνική κοινωνία με συνεχώς επιταχυνόμενη ταχύτητα να προχωρά προς την υλοποίησή της.

Η φράση λέει ότι δεν είναι τα εξωτερικά αίτια που καταλύουν μια κοινωνία, αίτια που συνοπτικά θα μπορούσαμε να κατηγοριοποιήσουμε ως οι «εξωτερικοί πόλεμοι», δηλωμένοι, αδήλωτοι, στρατιωτικοί, οικονομικοί κ.ά. και οι οποίοι είναι συνεχείς! Λέει ότι οι κοινωνίες αυτολύονται, καταλύουν δηλαδή τον εαυτό τους, το είναι τους, όταν καταλύονται οι συνεκτικοί δεσμοί μεταξύ των διαφόρων ομάδων που συγκροτούν μια κοινωνία. Κάθε κοινωνία αποτελείται από διαφορετικών αξιών και συμφερόντων κοινωνικές ομάδες, που η κάθε μία έχει μια συγκεκριμένη αντίληψη (ή/και φαντασίωση) για το μερίδιο της εξουσίας που της αναλογεί πάνω στις άλλες ομάδες. Κλασικός είναι ο ανταγωνισμός της εργατικής με την αστική τάξη, πιο σύγχρονος και, όταν ξεσπά, πιο βίαιος ο ανταγωνισμός μεταξύ φυλετικών και θρησκευτικών μειονοτήτων, πιο ιδιόμορφος αυτός που κατά τη γνώμη μου βρίσκεται σε εξέλιξη αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα (και που θυμίζει τα τελευταία χρόνια πριν την πτώση των λεγομένων σοσιαλιστικών δημοκρατιών), ο ανταγωνισμός μεταξύ των γραφειοκρατών και των κρατούντων την ελεύθερη οικονομία. Οι παραπάνω ανταγωνισμοί είναι συνεχείς και θα μπορούσαν να κατηγοριοποιηθούν ως «εσωτερικοί πόλεμοι». Οι εσωτερικοί πόλεμοι είναι κινητήριος δύναμη για την εξέλιξη μιας κοινωνίας, καταστροφικοί αν εξελιχθούν σε «εμφύλιο πόλεμο».

Τι συγκρατεί τους εσωτερικούς πολέμους και δεν εξελίσσονται σε εμφύλιο; Η ύπαρξη ενός ενιαίου εθνικού «σχεδίου σε εξέλιξη», ενός «προτάγματος» με αδιαμφισβήτητες σταθερές αλλά και με ανοιχτές μεταβλητές, στο οποίο θα αναγνωρίζονταν όλες οι κοινωνικές ομάδες ως ικανές να ηγηθούν σε αυτό και ως ικανές να το υπομείνουν όταν ηγούνται οι άλλες. Αυτό προβλέπει το σχέδιο να διέπεται από τις αρχές της αυτονομίας, της ετερονομίας, του συμβιβασμού και της εναλλαγής στην εξουσία.

Τέτοιο μεγάλο εθνικό σχέδιο προτάθηκε, επιχειρήθηκε και παραμένει για την Ελλάδα το ευρωπαϊκό. Μοιάζει οξύμωρο να λέω ότι ένα εθνικό σχέδιο είναι και υπερεθνικό ή το αντίστροφο. Όμως, δυστυχώς ο χώρος δεν μου επιτρέπει να κάνω ευρείες ιστορικές αναδρομές, και η δημοκρατική δεξιά και η «ευρωκομουνιστική» αριστερά της πατρίδας μας, εδώ και μισό αιώνα τώρα, αντιλήφθηκαν τη σημασία του ενιαίου ελληνοευρωπαϊκού σχεδίου, απέναντι στον απομονωτισμό και τον αυταρχισμό που επεδίωκαν η αυταρχική δεξιά και η δογματική αριστερά. 

Τι έγινε στην πορεία της ευρωπαϊκής ενοποίησης και στην πορεία ένταξης της Ελλάδας σ' αυτήν και το σχέδιο αυτό, ένα μεγάλο μέρος του ελληνικού πληθυσμού δεν το ενστερνίσθηκε ως αληθινό και δικό του, ως το σχέδιο ζωής του, αλλά το βίωσε ως πλαστό, σαν ένα είδος «θεάτρου» που παίζουμε στους ξένους; Πώς, αντί να συγκροτήσουμε έναν «εαυτό», συγκροτήσαμε έναν «ρόλο»; Θα μπορούσα να αναφέρω πολλές εξηγήσεις αλλά θα πω μόνο πως το ενιαίο εθνικό-ευρωπαϊκό πρόγραμμα το άδειασαν από την ουσία του και το μετέτρεψαν σε ρόλο οι πολιτικές ηγεσίες, που έδωσαν την ψευδαίσθηση στην κοινωνική ομάδα που τις υποστήριζε ότι αυτό δεν ήταν παρά ένα «κόλπο» για να επιβάλουν στο σύνολο της ελληνικής κοινωνίας την άποψη αυτού του κυριαρχούντος μέρους της.

Με την πραγματοποίηση κάποιων συμβιβασμών και χάρη στην ύπαρξη αρκετών ευρωπαϊκών ρευστών οι εσωτερικοί πόλεμοι σχετικά ισορροπούσαν μέχρι την έλευση της κρίσης. Η κρίση καταρράκωσε τον ρόλο και έθεσε το θέμα του εαυτού: ποιοι είμαστε τελικά; Ή, κατ’ αρχήν;

Η κρίση ανέδειξε το τεράστιο θέμα της σύγχυσης σχετικά με την ταυτότητα της ελληνικής κοινωνίας που σχηματικά οργανώνεται σε ένα εκρηκτικά αντιθετικό δίπολο: «ελληνοευρωπαϊκή» ή «ελληνοαντιευρωπαϊκή». Οι εσωτερικοί μας πόλεμοι ολοταχώς οργανώνονται σε «εμφύλιο» πόλεμο που παίρνει τεράστιες διαστάσει,ς τουλάχιστον στο σχεσιακό, κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό επίπεδο.

Μπροστά σε ένα δημοψήφισμα που το ουσιαστικό του ερώτημα είναι «ελληνοευρωπαϊκή» ή «ελληνοαντιευρωπαϊκή» ταυτότητα, δεν μπορώ να πω παρά ΝΑΙ στην πρώτη επιλογή, όχι μόνο λόγω των προσωπικών μου υποκειμενικών βιωμάτων (που για όλους μας αυτά καθορίζουν τις επιλογές μας) αλλά και για λόγους αντικειμενικούς: η ελληνοευρωπαϊκή κατεύθυνση εντάσσεται σε ένα οικονομικό, πολιτικό, πολιτισμικό και ιστορικό πλαίσιο που εμπεριέχει και αρκετούς κώδικες για την τροποποίησή του μέσα από τη συζήτηση ή και τη σύγκρουση με τους «ομοίους», τους «εταίρους». Δεν μπορώ παρά να πω ΟΧΙ στην «ελληνοαντιευρωπαϊκή» πρόταση, χωρίς όμως να διστάσω να σκεφθώ -και ίσως και να αποδεχθώ- ως ορθά ορισμένα από τα αιτήματά της που πρέπει να μεταφερθούν στον εθνικό και στον ευρωπαϊκό διάλογο.

Χωρίς προστατευτικό, οργανωτικό, «οικογενειακό» πλαίσιο, σκοτώνοντας τον αδελφό αυτοκτονούμε και οι ίδιοι.

Αθανάσιος Αλεξανδρίδης

Protagon